عرضه کن . حنظله يد بيضای هدايت را از جيب محبّة اللّه ٦١ برآورد انوار انجيل بر بصر و بصيرت حاضرين اشراق نمود و چون حنظله چند آيات الهيّه از انجيل بالحان جليل تلاوت نمود نعمان و جميع وزرايش از بت و بت پرستی بيزار و در دين الهی ثابت و راسخ گشته بر زبان راندند که صد هزار افسوس که تا بحال ازين رحمت بی پايان غافل و محجوب و از اين غمام فضل رحمن مأيوس و محروم بوديم و فوراً غريّان را خراب نموده از ظلم و اعتساف نادم و اساس عدل و انصاف را استوار نمود . حال ملاحظه نمائيد که شخصی از اهل باديه بحسب ظاهر گمنام و بيمقام چون بصفتی از صفات مخلصين ظاهر شد چنين پادشاه غيور را با جمّ غفيری از ظلمت شام ضلالت نجات داده بصبح هدايت دلالت نمود و از باديهء هلاکت بت پرستی خلاص نموده بساحل بحر وحدانيّت الهيّه وارد کرد و سبب ابطال چنين عاداتی که فی الحقيقه آفت جمعيّت بشريّت و مخرّب بنيان مدنيّت است گرديد . تفکّر و تعمّق لازم و تعقّل و تدبّر ٦٢ واجب است . خلاصه قلب در منتهی درجهء احزان و تأسّف که از هيچ وجه توجّه عموم را متوجّه آنچه اليوم لائق و سزاوار است نميبيند . شمس حقيقت بر کلّ آفاق مشرق و ما در ظلمات هوای خود گرفتار و بحر اعظم از کلّ جهات متموّج و ما از تشنگی سوخته و افسرده و ناتوان موائد الهيّه از سماء احديّت نازل و ما در مفازهء قحط سرگشته و حيران ( من ميان گفت و گريه ميتنم ) . و از جمله اسباب کلّيّه که سبب اجتناب اديان سائره بتديّن بدين الهی گشته تعصّب و حميّت جاهليّه است . مثلاً ملاحظه فرمايند که خطاب الهی بجمال نورانی و فلک رحمانی سرور اهل عالم ( و جادلهم بالّتی هی احسن ) وارد و بمدارا و ملائمت مأمور چنانچه آن شجرهء مبارکهء (لا شرقيّه و لا غربيّهء) نبوّت ظلّ الطاف بينهايت را بر سر عموم اهل عالم افکنده و بملاطفت کبری و خلق عظيم رفتار و حرکت ميفرمودند و همچنين حضرت موسی و حضرت هارون عليهما السّلام در خطاب و عتاب ٦٣ بفرعون ذی الاوتاد بامر ( قولا له قولاً ليّناً ) مأمور . با وجود شهرت سير خيريّهء انبيا و اولياء الهی که فی الحقيقه در جميع مراتب هيئت بشريّه را تا قيام السّاعه اُسوهء حسنه است مع ذلک بعضی از اين تلطّفات و تعطّفات فوق العاده غافل و محجوب و از حقائق کتب مقدّسهء الهيّه محروم و مهجور گشته از اهل سائر اديان کمال اجتناب و احتراز را مجری و ابداً تعارفات عاديّه را نيز جائز نميدانند . با وجود عدم جواز الفت و معاشرت چگونه ميتوان نفسی را هدايت نموده از ظلام فانی لا بصبح نورانی الّا منوّر فرمود و از اسفل جهل و ضلال بصعود اعلی افق علم و هدی تشويق و تحريص نمود ؟ حال بعين انصاف ملاحظه نمائيد که اگر حنظله با نعمان ابن منذر با کمال محبّت و صداقت و مهربانی و مهمان پروری حرکت نميکرد آن پادشاه و جمّ غفير از مشرکين را بوحدانيّت الهی چگونه مقرّ و معترف ميگردانيد . اجتناب و احتراز و خشونت سبب اشمئزاز ٦٤ قلوب و نفوس گردد و محبّت و ملاطفت و مدارا و ملائمت سبب اقبال نفوس و توجّه قلوب شود . اگر شخصی از مؤمنين موحّدين در حين ملاقات با نفسی از ملل اجنبيّه اظهار احتراز نمايد و کلمهء موحشهء عدم تجويز معاشرت و فقدان طهارت را بر زبان راند آن شخص اجنبی از اين کلمه چنان محزون و مکدّر گردد که اگر شقّ القمر نيز بيند اقبال بحقّ ننمايد و ثمرهء اجتناب اين باشد که اگر در قلب آن شخص توجّه قليلی الی اللّه بوده از آن نيز پشيمان گشته بکلّی از شاطی بحر ايمان بباديهء غفلت و بطلان فرار نمايد و چون بممالک و وطن خود رسد در جميع روزنامه ها درج نمايد که فلان ملّت در شرائط انسانيّت بمنتهی درجهء قصورند . اگر قدری تفکّر در آيات و بيّنات قرآنيّه و روايات مأثوره از نجوم سماء احديّت نمائيم معلوم و مبرهن گردد که اگر نفسی بصفات ايمانيّه متّصف و باخلاق روحانيّه متخلّق باشد مظهر رحمت منبسطهء الهيّه است برای کلّ ممکنات ٦٥ و مشرق الطاف رحمانيّه است بجهت کلّ موجودات چه که صفات مقدّسهء اهل ايمان عدل و انصاف و بردباری و مرحمت و مکرمت و حقوق پروری و صداقت و امانت و وفاداری و محبّت و ملاطفت و غيرت و حميّت و انسانيّت است . پس اگر نفسی فی الحقيقه پاک و مقدّس باشد متشبّث بوسائلی شود که جلب قلوب کلّ ملل عالم نمايد و بصفات حقّ جميع عالم را بصراط مستقيم کشاند و از کوثر حيات ابديّه چشاند . حال ما از جميع امور خيريّه چشم پوشيده سعادت ابديّهء جمهور را فدای منافع موقّتهء خود مينمائيم و تعصّب و حميّت جاهليّه را وسيلهء عزّت و اعتبار خويشتن ميشمريم . باين قناعت ننموده بتکفير و تدمير يکديگر ميکوشيم و چون خواهيم که اظهار معرفت و دانائی و زهد و ورع و تقوای الهی نمائيم بطعن و سبّ اين و آن پردازيم که عقيدهء فلان باطل است و عمل فلان ناقص عبادت زيد قليل است و ديانت عمرو ضعيف افکار فلان ٦٦ مشابه اطوار فرنگ است و اسرار فلان متوجّه نام و ننگ صف جماعت دوش پيوسته نبود و اقتدای بشخص ديگر جائز و شايسته نه . در اين ماه شخص توانگری بحدائق باقيه نشتافت و خيرات و مبرّاتی در پيشگاه مسند پيغمبری حاضر نگشت . بنيان شريعت خراب شد و اساس ديانت تار و مار بساط ايمان منطوی شد و اعلام ايقان مختفی گشت عالم بضلالت افتاد و در ردّ مظالم فتور و رخاوت حاصل شد روزها و ماهها بسر آمد و عقار و ضياع در دست مالک سال گذشته باقی ماند . در اين شهر هفتاد حکومت مختلفه مرتّب بود و حال روز بروز قلّت يافته بيست و پنج حکومت يادگار ماند روزی دويست احکام متضادّه و فتاوای متباينه از يک مصدر ظاهر و حال تجاوز از پنجاه نمينمايد . جمّ غفيری از عباد اللّه بجهت محاکمه سرگردان و حال در مأمن راحت مستريح و در امان . يکروز مدّعی مغلوب و مدّعی عليه غالب و روز ديگر ٦٧ مدّعی غالب و مدّعی عليه مغلوب حال اين مسلک مستقيم نيز متروک شد . اين چه ديانت کفريّه است و اين چه ضلالت شرکيّه وا ويلا وا شريعتا وا دينا وا مصيبتا ای برادران مؤمنين زمان زمان آخر است و روز قيامت نزديک . باری باينگونه کلمات تخديش اذهان بيچارگان اهالی و تشويش قلوب درماندگان مساکينی ميشود که از حقائق امور و اساس اين اقوال خبر ندارند و نميدانند که صد هزار اغراض نفسانيّه در تحت نقاب اقوال تعصّبيّهء بعضی مستور . لهذا گمان ميکنند که قائل را غيرت دينيّه و خشية اللّه بر آن داشته و حال آنکه قائل چون در آبادی عموم خرابی خصوصی خود را می بيند فرياد کند و در بينائی ديگران کوری خود را مشاهده مينمايد ناله و فغان آغاز کند . لکن ديدهء بصيرت لازم که ادراک کند اگر اين قلوب مظهر خشية اللّه بود البتّه رائحهء طيّبه‌اش چون مشک جان عالم را معطّر مينمود . هيچ امری در عالم بمجّرد قول تصديق نشود . ٦٨

" ورنه اين جغدان دغل افروختند

بانگ بازان سفيد آموختند "

" بانگ هدهد گر بياموزد قطا

راز هدهد کو و پيغام سبا "؟ و علمای ربّانی که از کتاب وحی الهی استنباط معانی و معارف و حکم نامتناهی نموده‌اند و قلب منيرشان مهبط الهام غيبی ربّانيست البتّه تفوّق ملّت بيضای حقّ را بر جميع ملل در کلّ مراتب بکمال جدّ و جهد طالب و در تشبّث وسائل ما به التّرقّی بمنتهای همّت ساعی و مجاهد و اگر نفسی از اين مقاصد خيريّه غافل البتّه مقبول درگاه احديّت نبوده بلکه در کمال نقص بهيئت تامّه ظاهر و در منتهای فقر بکلمهء غنا ناطق .

" گر ضريری لَمتُر است و تيز خشم

گوشت پارش دان که او را نيست چشم "

" از مقلّد تا محقّق فرقهاست

کين چه داود است و آن ديگر صداست " ٦٩ علم و دانش و پاکی و زهد و ورع و آزادگی بهيئت و لباس نبوده و نيست . در زمان سياحت کلمهء مبارکه ای از شخص بزرگواری استماع نمودم که تا بحال شيرينی آن کلمه از کامم نرفته و آن اينست : نه هر عمامه ای دليل زهد و علمست و نه هر کلاهی علّت جهل و فسق ای بسا کلاه که عَلم عِلم برافراخت و ای بسا عمامه که حکم شرع برانداخت . و کلمهء ثالث از اين کلمات مقدّسه کلمهء (مخالفاً لهواه) وارد . چه قدر اين عبارت شامل معانی جليله است از جوامع الکلم و عبارات سهل ممتنعست اسّ اساس اخلاق ممدوحهء انسانيّت است . و فی الحقيقه اين کلمه شمع عالم و بنيان اعظم اخلاق روحانيّهء نورانيّهء بنی آدم است معدّل کلّ اخلاق و سبب اعتدال حقيقی تمام شيم مرضيّهء انسانيست . چه که هوای نفس آتشی است که صد هزار خرمن وجود حکمای دانشمند را سوخته و دريای علوم و فنونشان اين نار مشتعله را مخمود ننموده . و چه بسيار واقع که نفسی بجميع ٧٠ صفات حسنهء انسانيّه آراسته و بزيور عرفان پيراسته لکن اتّباع هوی شيم مرضيّهء آن شخص را از هيئت اعتدال خارج نموده در حيّز افراط انداخت نيّت خالصه را بنيّت فاسده تبديل نمود و همچنين اخلاق در مواضع لائقه ظاهر نگشت بلکه بقوّت هوی و هوس از مسلک مستقيم نافع منحرف بمنهج غير صحيح مضرّ متحوّل گشت . اخلاق حسنه عند اللّه و عند مقرّبين درگاهش و نزد اولی الالباب مقبول و ممدوح‌ترين امور لکن بشرط آنکه مرکز سنوحش عقل و دانش و نقطهء استنادش اعتدال حقيقی باشد . و اگر حقائق اين امور کما هو حقّه بيان گردد کار بتطويل انجامد و موضوع و محمول از ميان برود . باری در اين بحر هائل هوی کلّ طوائف اوروپ با اين همه تمدّن و صيتها هالک و مستغرق و از اين جهت کلّ قضايای تمدّنيّه‌شان ساقط النّتيجه است . بعضی از اين کلمه تعجّب ننمايند و استيحاش نفرمايند چونکه مقصد اصلی و مطلب کلّی ٧١ از بسط قوانين اعظم و وضع اصول و اساس اقوم جميع شئون تمدّن سعادت بشريّه است و سعادت بشريّه در تقرّب درگاه کبريا و راحت و آسايش اعلی و ادنی از افراد هيئت عموميّه است و وسائل عظيمهء اين دو مقصد اخلاق حسنهء انسانيّت است و تمدّن صوری بی‌تمدّن اخلاق حکم ( أضغاث أحلام ) داشته و صفای ظاهر بی‌کمال باطن ( کسراب بقيعة يحسبه الظّمآن ماءً ) انگاشته گردد . زيرا نتيجه ای که رضايت باری و راحت و آسايش عموميست از تمدّن ظاهر صوری بتمامه حاصل نشود و اهالی اوروپ در درجات عاليهء تمدّن اخلاق ترقّی ننموده‌اند چنانچه از افکار و اطوار عموميّهء ملل اوروپ واضح و آشکار است . مثلاً ملاحظه نمائيد که اليوم اعظم آمال دول و ملل اوروپ تغلّب و اضمحلال يکديگر است و در کمال کره باطن باظهار منتهی درجهء الفت و محبّت و اتّحاد مشغول . و قضيّهء مشهورهء پادشاه آشتی و آسايش پرور در تدارک مهمّات حربيّه و ازدياد ٧٢ قوّهء عسکريّه بيشتر از ملوک جنگ‌آور بذل جهد بليغ مينمايند چه که صلح و آشتی من دون قوّهء شديده ميسّر نگردد در ظاهر بهانه نموده ليلاً و نهاراً جميعاً باعظم جدّ و جهد در تدارکات حربيّه ميکوشند و اهالی مسکين آنچه بعرق جبين پيدا کرده اکثرش را بايد انفاق اين راه کنند . و چه قدر آلاف از نفوس که صنائع نافعه را ترک نموده شب و روز بکمال همّت در ايجاد آلت مضرّهء جديده که بيشتر از پيشتر سبب سفک دماء ابناء جنس است مشغولند و هر روز آلت حرّاقهء جديده احداث و ايجاد ميکنند و دول مجبور بر اين گردند که آلات حربيّهء قديم را ترک نموده در تدارک آلات جديده کوشند چه که آلات حربيّهء قديم با آلات حربيّهء جديد مقاومت ننمايد . چنانچه در اين ايّام که سنهء هزار و دويست و نود و دو هجريست در ممالک آلمان صنعت تفنگ جديدی و در ممالک نمچه ايجاد توپ نحاسی تازه ای نموده‌اند که از تفنگ هنری مارتی و توپ ٧٣ کروپ آتش بارتر و در هدم بنيان انسانی شديدتر و سريع التّأثيرتر است . و اين مصارف باهظه را بايد که رعايای فلک زده تحمّل نمايند . حال انصاف دهيد که اين تمدّن صوری بدون تمدّن حقيقی اخلاقی سبب آسايش و راحت عمومی و وسيلهء اجتلاب مرضات الهی است و يا خود مخرّب بنيان انسانيّت و مدمّر ارکان آسايش و سعادت است ؟ در سنهء هزار و هشتصد و هفتاد ميلادی که محاربه بين آلمان و فرنسا واقع شد از قرار مشهور ششصد هزار نفس در ميدان مهاجمه و مدافعه مأيوس و مقهور کشته گشتند . چه بسيار بنيان خاندانها که از اساس منهدم شد و چه بسيار مدن در شام در منتهای معموريّت بود و بامداد عاليها سافلها گشت . چه قدر اولاد صغار که يتيم و بی‌پرستار ماندند و چه قدر پدران و مادران سالخورده ثمرهء زندگانيشان جوانان نورسيده را در خاک و خون غلطان و مرده ديدند و چه قدر نساء که بی رجال و دستگير ٧٤ ماندند . و همچنين کيفيّات احراق کتابخانه‌ها و بعض ابنيهء جسيمهء فرنسا و آتش زدن دار الشّفای عسکريّه با جميع عساکر مجروحهء مريضه ووقايع مؤلمه و حرکات موحشهء طائفهء کومون و حوادث مدهشهء اختلاف و تحزّب جمعيّات متضادّهء متقاتله در پاريس و منازعه و عدوان مابين رؤسای دينيّهء قاتوليک و حکومت آلمان و ظهور فتنه ها و فسادها و تدمير بلاد و اوطان و خونريزی ميان حزبين جمهوريّت و دون کارلوس در اسپانيا . خلاصه از اينگونه وقايع که دلالت بر عدم تمدّن اخلاق طوائف اوروپ مينمايد بسيار و اين عبد چون هتک جهتی را مقصود نداشته لهذا بچند کلمه اختصار نموده . حال واضحست که شخص عاقل بصير و عارف خبير تصديق اينگونه امور ننمايد . آيا طوائف و قبائليکه مغاير شيم حسنهء عالم انسانی اينگونه امور موحشه در مابينشان جاريست چگونه سزاوار است که ادّعای تمدّن حقيقی کامل تامّ نمايند ؟ علی الخصوص که نتيجه ای ٧٥ از اين امور مأمول نه الّا تغلّب و تسلّط موقّت حالی و چون اين نتيجه باقی و پايدار نه لهذا نزد اولی الالباب تقيّد و اهتمام را سزاوار نيست . در قرون سالفه کراراً و مراراً حکومت آلمان غالب بر فرنسا گشت و همچنين سلطنت فرنسا دفعات عديده بر اقليم آلمان حکمرانی نمود . حال جائز که ششصد هزار نفوس مسکين از بندگان پروردگار فدای اين نتائج و منافع موقّتهء صوريّه گردد ؟ لا و اللّه . بلکه اطفال نيز ادراک مضرّت اينگونه امور بنمايند ولکن متابعت هوی صد هزار حجاب از دل بر ديده افکند و بصر و بصيرت هر دو نا بينا گردد .

" چون غرض آمد هنر پوشيده شد

صد حجاب از دل بسوی ديده شد "