خلاصه طائفهء عرب در جميع علوم و فنون و معارف و حکمت و سياست و اخلاق و صنايع و بدايع سرور کلّ ملل و اقوام گشتند . و فی الحقيقه بلوغ چنين طائفهء متوحّشهء حقيره در مدّت قليله بمنتهی درجهء کمالات بشريّه اعظم برهان حقّيّت و نبوّت سرور ١٠٦ کائنات است . در اعصار اوّليّهء اسلام جميع طوائف اوروپ اکتساب فضائل و معارف مدنيّت را از اسلام ساکنين ممالک اندلس مينمودند . و اگر در کتب تواريخيّه از جميع دقّت شود مبرهن و واضح گردد که اکثر تمدّن اوروپ مقتبس از اسلام است چنانچه جميع کتب حکما و دانشمندان و علماء و فضلای اسلاميّه را قليلاً قليلاً در اوروپ جمع و بکمال دقّت در مجامع و محافل علوم مطالعه و مذاکره نموده امور مفيده را اجرا نمودند و الآن کتب فضلای اسلام که در ممالک اسلام نابود است در کتابخانهای ممالک اوروپ نسخ عديده‌اش موجود و قوانين و اصولی که در کلّ ممالک اوروپ جاريست اکثر بلکه کلّيّهء مسائلش مقتبس از کتب فقهيّه و فتاوای علمای اسلاميّه است . و اگر خوف از تطويل نبود مسائل مقتبسه فرداً فرداً سمت تحرير می‌يافت . مبدء تمدّن اوروپ در قرن سابع هجری واقع و تفصيل آن قضيّه آنکه در اواخر قرن خامس هجری ١٠٧ پاپ رئيس ملّت مسيحيّه از اينکه مقامات مقدّسهء نصاری چون بيت المقدس و بيت اللّحم و ناصره در تحت حکومت اسلاميّه افتاده ناله و فرياد آغاز نمود و جمهور ملوک و اهالی اوروپ را تشويق و تحريص نموده باعتقاد خود بحرب دينی و جهاد دلالت کرد . و بقسمی فرياد و حنين و انينش بلند شد که کلّ ممالک اوروپ قيام نمودند و ملوک صليبيّون با عساکر بيشمار از خليج قسطنطنيّه گذشته توجّه بقطعهء آسيا نمودند . و در آن زمان خلفای علويّه بر ديار مصريّه و بعضی ممالک غرب حکمرانی مينمودند . و در اکثر اوقات ملوک سورستان يعنی سلجوقيّهء برّيّة الشّام نيز در تحت اطاعت و انقيادشان بودند . باری ملوک اوروپ با سپاه بيشمار هجوم بر برّيّة الشّام و مصر نمودند و مدّت دويست و سه سال مستمرّاً ما بين ملوک برّيّة الشّام و ملوک اوروپ محاربه واقع و دائماً از اوروپ مدد ميرسيد . هر قلعه ای از قلاع سوريّه را بکرّات و مرّات ملوک فرنگ فتح نمودند و پادشاهان ١٠٨ اسلام از دست فرنگ نجات دادند . تا اينکه صلاح الدّين ملک منصور ايّوبی در سنهء ششصد و نود و سه هجری بکلّی ملوک و عساکر اوروپ را از ممالک و سواحل برّيّة الشّام و مصر اخراج نموده مأيوس و منکوب بممالک اوروپ مراجعت نمودند . و در اين محاربات که بحرب صليبيّون مشهور کرورها از نفوس تلف شد . خلاصه از ابتدای تاريخ چهار صد و نود هجری تا سنهء ششصد و نود و سه هجری متّصلاً از اوروپ ملوک و سرداران و سرامدان ببرّيّة الشّام و مصر تردّد مينمودند و چون عاقبت جميع مراجعت نمودند در مدّت دويست سال و کسری آنچه از سياست و مدنيّت و معارف و مدارس و مکاتب و عادات و رسوم مستحسنهء ممالک اسلاميّه مشاهده کردند بعد المراجعه در اوروپ تأسيس نمودند مبدء تمدّن اوروپ از آن زمانست . ای اهل ايران تکاسل و تراخی تا کی متبوع و مطاع کلّ آفاق بوديد حال چگونه از عزّ قبول باز مانده در زاويهء خمول ١٠٩ خزيده‌ايد ؟ منشأ معارف و مبدأ تمدّن جهانيان بوديد اکنون چگونه افسرده و مخمود و پژمرده گشته‌ايد ؟ سبب نورانيّت آفاق بوده‌ايد حال چگونه در ظلمات غفلت و کسالت باز مانده‌ايد ؟ چشم بصيرت را باز و احتياجات حاليّهء خود را ادراک نمائيد کمر همّت و غيرت بر بنديد و در تدارک وسائط معارف و مدنيّت بکوشيد . آيا سزاوارست که طوائف و قبائل اجانب فضائل و معارف را از آثار اسلاف و اجداد شما اقتباس نمايند و شما که اولاد و وارثيد محروم بمانيد ؟ آيا اين پسنديده است که همسايگان و مجاوران ليلاً و نهاراً در تشبّث وسائل ترقّی و عزّت و سعادت بجان و دل بکوشند و شما از تعصّب جاهليّه بمضاددت و منازعت و هوی و هوس خود مشغول گرديد ؟ و آيا اين ممدوح و محمود است که اين ذکاء فطری و استعداد طبيعی و فطانت خلقيّه را در کسالت و بطالت صرف و ضايع نمائيد ؟ باز از مقصد دور افتاديم . باری جميع هوشمندان و مطّلعين بر حقائق احوال تاريخيّهء ١١٠ ازمنهء سالفه از اهالی اوروپ که بصدق و انصاف متّصف‌اند مقرّ و معترفند که اساس جميع شئون تمدّنيّه‌شان مقتبس از اسلام است . چنانچه مؤلّف محقّق مشهور (دری بار) از اهالی فرانسه که در نزد جميع مؤلّفين و دانايان اوروپ اطّلاع و مهارت و دانائيش مسلّم است در کتاب مسمّی به ( ترقّی امم ) در ادبيّات که از تأليفات مشهورهء اوست در اين باب يعنی اکتساب ملل اوروپ قوانين مدنيّت و قواعد ترقّی و سعادت را از اسلام شرح مبسوطی بيان نموده و چون بسيار مفصّل است لهذا ترجمه و درجش در اين رساله سبب تطويل بلکه خروج از صدد است و اگر نفسی در آنچه گفته شد قانع نه مراجعت بآن کتاب نمايد . مختصر اينست که جميع تمدّن اوروپ از قوانين و نظام و اصول و معارف و حکم و علوم و عادات و رسوم مستحسنه و ادبيّات و صنايع و انتظام و ترتيب و روش و اخلاق حتّی بسياری از الفاظ مستعمله در لسان فرانسه را مقتبس ١١١ از عرب است بيان نموده و فرداً فرداً بتفصيل ذکر کرده و ثابت و مبرهن داشته که هر يک را در چه زمان از اسلام اقتباس نمودند . و همچنين تفصيل دخول عرب در بلاد غرب که اليوم مملکت اسپانياست و در مدّت قليله مدنيّت کامله را در آن ممالک بچه نحو تأسيس نمودند و سياست مدن و معارفشان در چه درجهء کمال بود و تأسيس مدارس و مکاتب علوم و فنون و حکمت و صنايعشان بچه متانت و انتظام بود و سروری و بزرگواريشان در جهان مدنيّت بچه درجه رسيد و از ممالک اوروپ چه بسيار اطفال بزرگان که بمدارس قرطبه و غرناطه و اشبيليّه و طوليدو آمده تعلّم معارف و فنون و اکتساب مدنيّت مينمودند حتّی ذکر نموده که يکی از اهالی اوروپ که موسوم به کربرت بود بمملکت غرب آمده و در مدرسهء ( کوردوفا ) که از ممالک عرب بود داخل شده تحصيل معارف و علوم نموده در مراجعت باوروپ بقسمی شهرت يافت که عاقبت بر سرير رياست ١١٢ دينيّهء کاتوليک استقرار يافته پاپ گشت . مقصود از اين بيانات آنکه معلوم و واضح گردد که اديان الهی مؤسّس حقيقی کمالات معنويّه و ظاهريّهء انسان و مشرق اقتباس مدنيّت و معارف نافعهء عموميّهء بشريّه است . و اگر بنظر انصاف ملاحظه شود جميع قوانين سياسيّه در مدلول اين چند کلمهء مبارکه داخل قوله تعالی ( و يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنکر و يسارعون فی الخيرات و أولئک من الصّالحين ) و همچنين ميفرمايد ( و لتکن منکم أمّة يدعون الی الخير و يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنکر و أولئک هم المفلحون ) و همچنين ميفرمايد (انّ اللّه يأمر بالعدل و الاحسان و ينهی عن الفحشاء و المنکر و البغی يعظکم لعلّکم تذکّرون) . و در تمدّن اخلاق ميفرمايد ( خذ العفو و أُمُر بالعُرف و أَعرض عن الجاهلين ) و همچنين ميفرمايد ( الکاظمين الغيظ و العافين عن النّاس و اللّه يحبّ المحسنين ) و همچنين ميفرمايد ( ليس البرَّ ان تُوَلّوا وجوهکم قِبَلَ المشرق ١١٣ و المغرب و لکنّ البرّ مَنْ آمن باللّه و اليوم الآخر و الملائکة و الکتاب و النّبيّين و آتَی المال علی حُبّه ذوی القربی و اليتامی و المساکين و ابن السّبيل و السّائلين و فی الرّقاب و أقام الصّلاة و آتی الزّکاة و المُوفُون بعهدهم اذا عاهدوا و الصّابرين فی البأساء و الضّرّاء و حين البأس أولئک الّذين صدقوا و أولئک هم المتّقون ) و همچنين ميفرمايد ( و يُؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خَصاصَةٌ ) . ملاحظه فرمائيد که در اين چند آيهء مبارکه منتهی درايج حقائق مدنيّت و جوامع لوامع شيم مستحسنهء انسانيّت مذکور . ( فو اللّه الّذی لا اله الّا هو ) که جزئيّات تمدّنيّهء عالم نيز از الطاف انبيای الهی حاصل گشته . آيا چه امر نافعی در وجود موجود شده که در کتب مقدّسهء الهيّه واضحاً و يا خود تلويحاً مذکور نه ؟ و لکن چه فائده چون سلاح و آلات حربيّه در دست جبان باشد جان و مال محفوظ نماند بلکه بالعکس سبب قوّت و اقتدار سارق گردد . بهمچنين زمام امور چون ١١٤ بدست علمای غير کامل افتد نورانيّت ديانت را چون حجاب عظيم حائل گردند . اسّ اساس ديانت خلوص است يعنی شخص متديّن بايد که از جميع اغراض شخصيّهء خود گذشته بايّ وجهٍ کان در خيريّت جمهور بکوشد . و ممکن نيست که نفوس از منافع ذاتيّهء خود چشم پوشند و خير خود را فدای خير عموم نمايند الّا بتديّن حقيقی . چه که در طينت انسانيّه محبّت ذاتيّهء خود مخمّر و ممکن نيست بدون اميدواری اجر جزيل و ثواب جميل از فوائد موقّتهء جسمانيّهء خود بگذرد و لکن شخص موقن باللّه و مؤمن بآيات او چون موعود و متيقّن مثوبات کلّيّهء اخرويّه است و جميع نعم دنيويّه در مقابل عزّت و سعادت درجات أخرويّه کأن لم يکن انگاشته گردد لهذا راحت و منافع خود را ابتغاءً لوجه اللّه ترک نموده در نفع عموم دل و جان را رايگان مبذول دارد ( و من النّاس مَنْ يشری نفسه ابتغاءَ مرضات اللّه ) . و بعضی نفوس چنان گمان کنند ١١٥ که ناموس طبيعی انسان مانع ارتکاب اعمال قبيحه و ضابط کمالات معنويّه و صوريّه است يعنی شخصی که متّصف بخرد طبيعی و غيرت فطريّه و حميّت ذاتيّه است بدون ملاحظهء عقوبات شديدهء مرتّبه بر اعمال شرّيّه و مثوبات عظيمهء افعال خيريّه بریء از اضرار عباد و حريص بر اعمال خيريّه است. (اوّلاً) آنکه در تواريخ عموميّه دقت نمائيم واضح و مبرهن شود که ناموس طبيعی از فيوضات تعاليم انبيای الهی است و همچنين ملاحظه مينمائيم که از اطفال در صغر سن آثار تعدّی و تجاوز ظاهر و اگر از تربيت مربّی محروم ماند آناً فآناً شيم غير مرضيّه‌اش تزايد يابد . پس معلوم شد که ظهور ناموس طبيعی نيز از نتائج تعليم است . (و ثانياً) آنکه بر فرض تصوّر اينکه خرد طبيعی و ناموس فطری مانع شرّ و مدلّ بر خير است اين معلوم و واضحست که همچو نفوس چون اکسير اعظمست چه که اين ادّعا بقول تمام نشود بلکه عمل لازم . حال چه امری ١١٦ در وجود جمهور را بر نيّات حسنه و اعمال صالحه مُلجأ و مُضطرّ مينمايد ؟ و از اين گذشته آن شخصی که مصدر ناموس طبيعی است اگر مظهر خشية اللّه گردد البتّه در نوايای خيريّه‌اش ثابت‌تر و راسخ‌تر گردد . خلاصه فوائد کلّيّه از فيوضات اديان الهيّه حاصل زيرا متديّنين حقيقی را بر صدق طويّت و حسن نيّت و عفّت و عصمت کبری و رأفت و رحمت عظمی و وفای بعهد و ميثاق و حرّيّت حقوق و انفاق و عدالت در جميع شئون و مروّت و سخاوت و شجاعت و سعی و اقدام در نفع جمهور بندگان الهی باری بجميع شيم مرضيّهء انسانيّه که شمع روشن جهان مدنيّت است دلالت مينمايد . و اگر نفسی فی الحقيقه باين صفات ممدوحه متّصف نه البتّه بنمی از يَمِ عذب فرات که در مجاری کلمات تعليميّهء کتب مقدّسهء الهيّه متموّج است نرسيده و نفحه ای از روائح قدسيّهء رياض الهيّه استشمام ننموده چه که هيچ امری در وجود بقول تمام نشود هر مقاميرا روش ١١٧ و علامتی و هر شأنی را نشانه و اشارتی . مجملاً مقصود از اين بيانات آنکه واضح و مدلّل شود که اديان الهيّه و شرائع مقدّسهء ربّانيّه و تعاليم سماويّه اعظم اساس سعادت بشريّه است و از برای کلّ اهل عالم نجاح و فلاح حقيقی بدون اين ترياق فاروق اعظم ممکن نه و لکن بشرط آنکه در دست حکيم دانای حاذق باشد و الّا اگر جميع ادويهء برء السّاعة که خداوند عالميان بجهت شفای آلام و اسقام آدميان خلق فرموده بدست طبيب غير حاذق افتد صحّت و عافيت ميسّر نگردد بلکه بالعکس سبب اهلاک نفوس بيچارگان و اذيّت قلوب درماندگان گردد . مثلاً منبع حکمت الهيّه و مظهر نبوّت کلّيّه در ترغيب و تحريص اکتساب معارف و اقتباس فنون و فوائد بسعی الی اقصی بلاد چين امر ميفرمايد و لکن طبيبان غير حاذق منع و ستيزه مينمايند و استدلال ميکنند ( من تشبّه بقوم فهو منهم ) و حال آنکه وجه تشابه مذکور را ادراک ننموده و نميدانند که شرائع ١١٨ مقدّسهء الهيّه جمهور امّت را بر تمهيد اصول اصلاحات متتابعه و اقتباس فنون و معارف از امم سائره تشويق و دلالت مينمايد و هر نفسيکه غير از اين گويد از سلسبيل علم محروم و در باديهء جهل از پی سراب اغراض نفسانيّه سرگردان و حيران . حال بديدهء انصاف ملاحظه نمائيد اين اصلاحات جديده بالقوّه و بالفعل کدام يک مخالف اوامر الهيّه واقع گشته ؟ اگر امر تأسيس مجالس مشورت است اينکه در نصّ آيهء مبارکه است که ميفرمايد ( أمرهم شوری بينهم ) و همچنين خطاباً بمطلع علم و منبع کمال با وجود آن فضائل کلّيّهء معنويّه و صوريّه ميفرمايد ( و شاورهم فی الأمر ). در اين صورت چگونه امر مشورت مغاير قوانين شريعت مقدّسه است . و بدلائل عقليّه نيز فضيلت مشورت ثابت و مبرهن و مجرّب . و يا خود قصاصاً قتل نفوس را منوط بتحقيقات دقيقه و تصديق مجالس عديده و ثبوت شرعی و تعلّق فرمان پادشاهی نمودن مغاير شرائع الهيّه است ؟ ١١٩ و آنچه در زمان حکومت سابقه مجری بود موافق احکام قرآن مبين بود ؟ چنانچه متواتراً مسموع گشت که حاکم گلپايگان در زمان صدارت حاجی ميرزا آقاسی بدون سؤال و جواب و استئذان از جهتی سيزده نفر بيچارگان کدخدايان قرای گلپايگان را که از سلالهء طاهره بودند من دون جرم در يکساعت در نهايت مظلوميّت گردن بريده . اهالی مملکت ايران در زمانی متجاوز از صد کرور بودند بسبب بعضی حروبات داخله و اکثر بجهت عدم قوانين سياسيّه و مطلق العنان و الاراده بودن ولات و حکّام تلف شده کم‌کم بمرور ايّام خمس اهالی باقی نمانده چه که حکّام بارادهء خود هر نفس بی جرمی را خواستند بآتش قهر و شکنجه بگداختند و يا خود قاتل مثبوت شرعی اشخاص عديده را بجهت اغراض ذاتيّه بنواختند . هيچ نفسی را قدرت اعتراض نبود چه که حاکم يتصرّف کيف يشاء بود . آيا ميتوان گفت اين امور موافق عدل و انصاف و مطابق احکام شريعت اللّه است ؟ ١٢٠ و يا خود تشويق و تحريص بر تعلّم فنون مفيده و اکتساب معارف عموميّه و اطّلاع بر حقائق حکمت طبيعيّهء نافعه و توسيع دائرهء صنايع و تزييد مواد تجارت و تکثير وسائط ثروت ملّت منافی اصول ديانت الهيّه است ؟ و يا خود آنکه ترتيب نظام مدن و تنظيم احوال نواحی و قری و تعمير طرق و سبل و تمديد راه کالسکهء آتشی و تسهيل وسائط نقليّه و حرکت و ترفيه عموم اهالی مضادّ عبوديّت درگاه حضرت احديّت است ؟ و يا خود اشغال معادن متروکه که اعظم وسائط ثروت دولت و ملّت است و ايجاد معامل و کارخانها که منبع آسايش و راحت و باعث غنا و توانگری عموم ملّت است و تحريض و تحريص ايجاد صنايع جديده و تشويق ترقّی امتعهء وطنيّه مغاير اوامر و نواهی ربّ البريّه است ؟ قسم بذات پاک ذی الجلال که متحيّرم چگونه پرده بر ابصار افتاده که امور باين بديهی ادراک نميشود .